जमीन आरोग्य आणि अन्नद्रव्ये व्यवस्थापनास शाश्‍वत पीक उत्पादकतेच्या दृष्टिकोनातून अनन्य साधारण असे महत्त्व आहे. जमिनीच्या समस्या योग्य व्यवस्थापनाच्या अभावामुळे दिवसेंदिवस वाढत आहे. परिणामी, जमिनीची सुपीकता खालावत चालल्याचे आढळून येत आहे.
जमिनीची सुपीकता कायम राखून किफायतशीर पीक उत्पादन घेण्यासाठी शाश्‍वत शेती व्यवस्थापनामध्ये सेंद्रिय खताबरोबरच रासायनिक खतांचा कार्यक्षम वापर करणे आवश्यक असते. भौतिक, रासायनिक व जैविक गुणधर्माची तपासणी जमिनीची सुपीकता आजमाविण्यासाठी करणे आवश्यक असते.
जमिनीच्या सर्व गुणधर्माची माहिती माती परीक्षणामुळे मिळते. जमिनीमध्ये उपलब्ध असलेल्या अन्नद्रव्यांचे प्रमाण समजते. आणि त्यामुळे रासायनिक खतांच्या मात्रा व शिफारशी ठरविणे त्यानुसार सोपे होते. त्यामुळे रासायनिक खतांवर होणारा खर्च वाचतो. परीक्षणामध्ये जमिनीचा सामू, उपलब्ध नत्र स्फुरद व पालाश विद्राव्य क्षारांचे प्रमाण, सेंद्रिय कर्ब, किती आहे हे समजते. परिणामी, अन्नद्रव्यांचा समतोल पिकांच्या आवश्यकतेनुसार पुरवठा करता येतो.परीक्षणामध्ये जमिनीचा सामू, उपलब्ध नत्र स्फुरद व पालाश विद्राव्य क्षारांचे प्रमाण, सेंद्रिय कर्ब, किती आहे हे समजते. परिणामी, अन्नद्रव्यांचा समतोल पिकांच्या आवश्यकतेनुसार पुरवठा करता येतो.
माती परीक्षणाचे फायदे
जमिनीच्या प्रकारानुसार पिकांची निवड, नियोजन करता येते.
जमिनीतील घटकांचे प्रमाण समजते.
जमिनीची सुपीकता आजमावता येते, जमिनीचे प्रकार निश्‍चित करता येतात.
खतांची संतुलित मात्रा मिळाल्यामुळे पिकांची वाढ चांगली होते.
मातीचा नमुना घेताना घ्यावयाची काळजी.
मातीचा नमुना साधारणपणे पिकांची काढणी झाल्यानंतर परंतु नांगरणीपूर्वी घ्यावा शेतात पीक असल्यास दोन ओळीतील जागेतून नमुना घ्यावा.
पिकास रासायनिक खत दिले असल्यास तीन महिन्याच्या आत संबंधित जमिनीतून माती नमुना घेऊ नये.
वेगवेगळ्या प्रकारच्या जमिनीचे किंवा वेगवेगळे शेतीतील मातीचे नमुने एकत्र मिसळू नयेत.
माती नमुना गोळा करत असताना किंवा प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठविताना रासायनिक खतांच्या रिकाम्या पिशव्या मातीचा नमुना घेण्यासाठी वापरू नयेत.
शेतीमधील खते साठविण्यासाठी ची जागा, कचरा टाकण्याची जागा, जनावर बसण्याची जागा, झाडाखालील जागा, विहिरीजवळ, पाण्याचे पाट व शेताचे बांध इत्यादी जागांमधून किंवा त्या जवळून मातीचे नमुने घेऊ नयेत.
मातीचे नमुने घेतल्यानंतर शक्य तेवढ्या लवकर प्रयोगशाळेत पाठवा. सर्वसाधारणपणे नमुना काढणे व प्रयोगशाळेत पाठवणे यामध्ये दोन आठवडे पेक्षा अधिक काळ नसला पाहिजे , नाहीतर मातीचे पृथक्करण बदलण्याची शक्यता असते.
फळबागेसाठी मातीचा नमुना वेगवेगळ्या थरामधून घ्यावा लागेल. उदाहरणार्थ खड्डा खोदून पहिल्या एक फुटातील 30 सेंटिमीटर पर्यंत मुरूम नसल्यास तीस ते साठ सेंटीमीटर थरातील दुसरा थर आणि खोल जमिनीत 60 ते 90 सेंटीमीटर पर्यंत तिसऱ्या थरातील मातीची नमुने स्वतंत्रपणे घेऊन प्रयोगशाळेत पाठवावे लागतील.
जमीन क्षारयुक्त व क्षारयुक्त चोपण असल्यास पृष्ठभागावरील दोन सेंमीमधील क्षार बाजूला करून नंतरच नमुना घ्यावा.
सूक्ष्म अन्नद्रव्ये तपासणी करायची असल्यास लाकडी खुंटी अथवा लाकडी अवजाराने मातीचा नमुना घ्यावा कोणत्याही परिस्थितीत लोखंडी अथवा अन्य धातूंच्या अवजारे किंवा उपकरणे माती नमुना घेण्यासाठी वापरू नये. पिशवीवर सूक्ष्म अन्नद्रव्य तपासणीसाठी नमुना अशी नोंद करावी.
जमिनीच्या प्रकारानुसार स्वतंत्र मातीचे नमुने घ्यावेत. प्रत्येक प्रकारात अंदाजे 20 ठिकाणचा नमुना घ्यावा. मात्र हे क्षेत्र चार हेक्टर पेक्षा जास्त नसावे.
ज्या ठिकाणचा नमुना घ्यायचा आहे त्या ठिकाणच्या जमिनीवरील काडीकचरा, धसकटे, दगड बाजूला करावीत.
पिकानुसार मातीचा नमुना घेण्यासाठी खड्ड्याची खोली
अ.क्र. पीक खड्ड्याची खोली (सेंमी.)
१. हंगामी पिके २० सेंमी.
२. ऊस, कापूस इ. नगदी पिके ३० सेंमी.
३. फळ पिके १०० सेंमी, वेगवेगळ्या थरातून.
टीप : नमुने काढल्यावर शक्य तितक्या लवकर प्रयोगशाळेत पाठवावेत. नमुना काढणे व प्रयोगशाळेत पाठविणे यामध्ये सर्वसाधारणपणे दोन आठवड्यापेक्षा अधिक काळ नसावा, नाहीतर माती पृथक्करण बदलण्याची शक्यता असते.
फळबागेसाठी मातीचा नमुना वेगवेगळ्या थरामधून घ्यावा उदाहरणार्थ खड्डा खोदून पहिल्या एक फुटातील 30 सेंटिमीटर पर्यंत मुरूम नसल्यास तीस ते साठ सेंटीमीटर थरातील दुसरा थर आणि खोल जमिनीत 60 ते 90 सेंटीमीटर पर्यंत तिसऱ्या थरातील मातीचे नमुने स्वतंत्रपणे घेऊन प्रयोगशाळेत पाठवावे लागतील.
जमीन क्षारयुक्त व क्षारयुक्त चोपण असल्यास पृष्ठभागावरील दोन सेंमीमधील क्षार बाजूला करून नंतरच नमुना घ्यावा.
