Arrival of monsoon : भात शेतीतील पहिल्या टप्प्यातील महत्त्वपूर्ण घटक म्हणजे रोपवाटिका. भाताच्या पट्ट्यात अनेक भागांमध्ये आता भात रोपवाटिकेच्या व्यवस्थापनाकडे अधिक वैज्ञानिक पद्धतीने पाहिले जात आहे. भात शेतीतील कार्यक्षम व दर्जेदार उत्पादनासाठी रोपवाटिकेचे व्यवस्थापन काटेकोरपणे केले तर शेतकऱ्यांना नक्कीच फायदा होणार आहे.
रोपवाटिका व्यवस्थापनात सर्वप्रथम, नर्सरी प्लॉटची निवड व त्याची माती पूर्वतयारी खूप महत्त्वाची मानली जाते. शेतकरी नर्सरीसाठी गटाच्या नजीक असलेली समतल, निचऱ्याची सुविधा असलेली जागा निवडतात. पाणी साचू न देता झिरपणाऱ्या जमिनीचा उपयोग केल्यास योग्य ठरते. यामध्ये मलमल गवताखालील मातीत गवत, पालापाचोळा मिसळून खत तयार केले जाते.
यानंतर, बियाण्याची तयारी व प्रक्रिया केली जाते. विकत घेतलेली निवडक व रोगमुक्त बियाणे प्रथम मिठाच्या पाण्यात टाकून खराब बियाणे वेगळी केली जातात. नंतर बियाण्यांना पाण्यात भिजवून ते उगमासाठी ठेवले जाते. त्यानंतर ते नर्सरीमध्ये पेरले जातात. बियाण्याचे प्रमाण प्रति गुंठा ६ ते ७ किलो इतके वापरले जाते.
नर्सरी तयार करताना विविध पद्धतींचा वापर होतो. त्यात मुख्यतः गादीवाफा पद्धत, चपटी वाफा, उंच वाफा आणि ट्रेवर पेरणी अशा चार प्रकारांचा समावेश होतो. गादीवाफा पद्धतीमध्ये १ मीटर रुंद व ३ मीटर लांब अशा वाफ्यावर मल्चिंग वापरले जाते. ही पद्धत खासकरून लवकर लागवडीसाठी उपयुक्त मानली जाते.
उत्तम रोपे मिळवण्यासाठी योग्य खत व्यवस्थापन केले जाते. वाफ्याच्या पूर्वतयारीत कुजलेले शेणखत, वर्मी कंपोस्ट, तसेच फॉस्फेटयुक्त खत वापरले जाते. रोपे उगमल्यानंतर त्यांना अन्नद्रव्यांचा पुरवठा नियमितपणे दिला जातो. यामध्ये नत्र, स्फुरद आणि पालाशाचे संतुलित मिश्रण वापरण्याचा सल्ला दिला जातो.
पाणी व्यवस्थापन हा देखील एक अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. नर्सरीमध्ये फार अधिक पाणी दिल्यास उगमावर परिणाम होतो, तर पाणी कमी दिल्यास रोपे सुकू शकतात. त्यामुळे सकाळी आणि संध्याकाळी हलक्या पाण्याचा मारा केला जातो.
रोग व किड नियंत्रणासाठी जैविक उपायांना प्राधान्य दिले जात आहे. नर्सरीमध्ये बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव टाळण्यासाठी ट्रायकोडर्मा, प्स्यूडोमोनस अशा जैविक घटकांचा वापर केला जातो. तसेच बीज प्रक्रिया करताना फंगीसाइडस वापरण्याचीही शिफारस करण्यात आलेली आहे.
उत्तम दर्जाची रोपे २१ ते २५ दिवसांत तयार होतात. रोपे सशक्त, हिरवट रंगाची, १५-२० सें.मी. उंच व जाड खोडाची असावीत, अशी शिफारस कृषी विभागाने केली आहे. यामुळे शेतीत लावणीच्या वेळी चांगली जडणघडण झालेली रोपे मिळतात.
आजच्या बदलत्या हवामानात व जागतिक बाजारपेठेतील स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी आधुनिक व वैज्ञानिक शेतीचा स्वीकार गरजेचा झाला आहे. भात रोपवाटिकेचे व्यवस्थापन ही त्यातील पहिली पायरी आहे आणि यामधूनच शेतीतील यशाचा पाया घातला जातो.
