Dryland farming : बदलत्या हवामान, मर्यादित पाणीपुरवठा आणि वाढती जमीनधारणा यामुळे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी कोरडवाहू शेती एक मोठे आव्हान बनली आहे. याच पार्श्वभूमीवर शेतकरी मासिकाच्या मे अंकात आधुनिक कोरडवाहू शेतीसंदर्भात महत्त्वाच्या बाबींचे विवेचन करण्यात आले आहे, ज्या तंत्रांचा वापर करून उत्पादनात वाढ, जोखीम नियंत्रण आणि टिकावूपणा प्राप्त होऊ शकतो.
१. जमिनीची काळजीपूर्वक निवड आणि व्यवस्थापन
कोरडवाहू शेतीसाठी जमीन ही मूलभूत बाब आहे. योग्य झाडांमध्ये योग्य जमीन निवडणं गरजेचं आहे. जमिनीच्या सुपीकतेचा अंदाज घेण्यासाठी मृदा परीक्षणाची गरज असून, त्यानुसार खत व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. याशिवाय, जमीन धूप रोखण्यासाठी आडवा व सरळ सरी पद्धतीचा वापर फायदेशीर ठरतो.
२. पाण्याचा कमीत कमी वापर आणि जास्तीत जास्त कार्यक्षमतेसाठी उपाय
कोरडवाहू शेतीत पाण्याची कमतरता ही मोठी समस्या आहे. त्यामुळे पाण्याचा कार्यक्षम वापर करणे गरजेचे आहे. यासाठी जलसंधारणाच्या विविध पद्धती जसे की नाला बंधारे, बोअरिंगचा मर्यादित वापर, आणि ठिबक सिंचन किंवा फवारणीद्वारे सिंचन यांचा वापर शिफारस केला जातो. जमिनीतील ओलावा टिकवण्यासाठी आच्छादन (मल्चिंग) देखील प्रभावी आहे.
३. पीक पद्धतीतील बदल आणि संमिश्र शेती
पारंपरिक पीक पद्धतीच्या तुलनेत संमिश्र शेती अधिक फायदेशीर ठरते. डाळी, तेलबिया, आणि कडधान्ये यांचे आंतरपीक आणि फेरपीक नियोजन केल्याने जमिनीची सुपीकता टिकवली जाते व उत्पादनात सातत्य राखले जाते. सोबतच आर्थिक जोखमीचे व्यवस्थापन करता येते. काही ठिकाणी झाडांखाली कडधान्यांची लागवड करणे किंवा फळबागा व नगदी पिकांचे एकत्र व्यवस्थापन करणेही फायदेशीर ठरत आहे.
४. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
ड्रोनद्वारे फवारणी, अचूक हवामान अंदाजावर आधारित शेतीचे नियोजन, कृषी अ‍ॅप्सचा वापर, आणि जीआयएस आधारित जमिनीसंबंधी माहितीच्या आधारे पीक निवड या आधुनिक पद्धती कोरडवाहू क्षेत्रात उपयोगी ठरत आहेत. यामुळे शेतकरी अधिक माहितीपूर्ण निर्णय घेऊ शकतो.
५. सेंद्रिय व नैसर्गिक शेतीचे वळण
कोरडवाहू भागात रासायनिक शेतीचा अवलंब शाश्वत नसून, त्याऐवजी सेंद्रिय शेतीची निवड करताना नैसर्गिक खतांचा वापर, जीवामृत, दशपर्णी अर्क यांचा वापर केल्याने उत्पादनाच्या गुणवत्तेत वाढ होते. यामुळे मातीची उत्पादकता टिकवता येते आणि बाजारात उत्पादनांना चांगली किंमत मिळू शकते.
६. शेतकरी गट आणि सामूहिक शेती
सामूहिक पातळीवर कृषी निविष्ठांची खरेदी, उत्पादनांची विक्री व प्रक्रिया यासाठी शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक संस्था (FPOs) या माध्यमातून काम केल्यास उत्पादन खर्च कमी होतो आणि बाजारात अधिक चांगला दर मिळवता येतो. याशिवाय, शेतकऱ्यांमध्ये ज्ञानाची देवाणघेवाण होते.
७. पशुपालन, मधमाशी पालन आणि पूरक व्यवसाय
शेतीस पूरक व्यवसाय जसे की कुक्कुटपालन, शेळीपालन, मधमाशी पालन यांचा अवलंब केल्यास अतिरिक्त उत्पन्नाचे साधन निर्माण होते. विशेषतः कोरडवाहू भागात हवामानाशी सुसंगत असे पशुधन निवडणे फायदेशीर ठरते.
आधुनिक कोरडवाहू शेती म्हणजे नवे प्रयोग, योजना आणि तंत्रज्ञानाचा मिलाफ आहे. हवामान बदलाचा सामना करताना हे उपाय केवळ उत्पादनवाढच नव्हे, तर शाश्वत शेतीकडे वाटचाल घडवतात. राज्यातील शेतकऱ्यांनी याचा अवलंब करून आपली शेती समृद्ध करावी, अशी अपेक्षा आहे.
