Milk of cows and buffaloes : दुभत्या गाई-म्हशींच्या योग्य व्यवस्थापनाने त्यांचे दूध उत्पादन वाढते आणि त्यांचे आरोग्यही उत्तम राहते. त्यासाठी संतुलित आहार, नियमित आरोग्य तपासणी, स्वच्छतेची काळजी आणि योग्य राहण्याची व्यवस्था या बाबी महत्त्वाच्या ठरतात.
जनावरांच्या व्यवस्थापनावर होणाऱ्या खर्चाचा मोठा भाग हा खाद्य आणि चार्‍यावर जातो. त्यामुळे गाई-म्हशींना त्यांच्या वजन, दूध उत्पादन आणि प्रजनन स्थितीनुसार आहार देणे गरजेचे असते. जनावरांसाठी संतुलित पशुखाद्य महत्त्वाचे असून त्यात प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, तंतुमय पदार्थ, कर्बोदके आणि आवश्यक खनिजे योग्य प्रमाणात असावीत. प्रत्येक जनावराला त्यांच्या वयानुसार आणि उत्पादन क्षमतेनुसार योग्य प्रमाणात आहार मिळावा यासाठी त्यांचे गट पाडणे उपयुक्त ठरते.
जनावरांसाठी एकसारख्या आहाराचा वापर केल्याने खर्च वाढतो तसेच काही जनावरांना अधिक व काहींना कमी पोषण मिळते. त्यामुळे दूध उत्पादनात अनियमितता निर्माण होते. गाई-म्हशींचे गट तयार करताना नुकतेच व्यालेल्या जनावरांसाठी पहिल्या तीन महिन्यांचा गट, मध्यम स्तरावरील जनावरांसाठी तीन ते सहा महिन्यांचा गट, अधिक दूध देणाऱ्या जनावरांसाठी सहा ते नऊ महिन्यांचा गट, आणि गाभण अवस्थेतील जनावरांसाठी शेवटच्या तीन महिन्यांचा गट अशा पद्धतीने विभागणी करावी.
जनावरांच्या आहारात चारा आणि संतुलित खाद्य यांचा समतोल राखणे गरजेचे असते. साधारणतः एका गायीला किंवा म्हशीला तिच्या वजनाच्या तीन ते साडेतीन टक्के कोरड्या पदार्थांचा आहार द्यावा. सरासरी चारशे ते पाचशे किलो वजन असलेल्या आणि दिवसाला १५ ते २० लिटर दूध देणाऱ्या जनावरांसाठी सहा ते सात किलो संतुलित पशुखाद्य किंवा घरगुती आंबोळयुक्त आहार आवश्यक असतो.
स्वच्छता आणि आरोग्य व्यवस्थापन याकडे विशेष लक्ष द्यावे. जनावरांचे निवासस्थान स्वच्छ, हवेशीर आणि आरामदायक असावे. शेण-मुताचा योग्य निचरा व्हावा यासाठी गोठ्याची योग्य रचना करावी. जनावरांचे नियमित लसीकरण आणि जंतनिर्मूलन करणे महत्त्वाचे आहे. त्यांच्या खुरांची स्वच्छता राखावी आणि वेळोवेळी पाणी पुरवठा नियमित ठेवावा.
योग्य व्यवस्थापन केल्यास दूध उत्पादन वाढून जनावरांचे आरोग्य सुधारते. परिणामी, शेतकऱ्यांचे आर्थिक उत्पन्नही अधिक होते. त्यामुळे दुभत्या गाई-म्हशींची योग्य काळजी घेणे हे शेतकऱ्यांसाठी अत्यावश्यक ठरते.
