भारतीय शेतकरी आता पारंपारिक शेती सोडून अपारंपारिक शेतीकडे जाण्यास प्राधान्य देत आहेत आणि त्यात यशही मिळवत आहेत. देशातील शेतकरी अनेक प्रकारची फळे आणि भाज्यांची लागवड करतात, त्यात पेरू आणि आंबा यांचाही समावेश आहे. तसेच लातूरच्या औसा तालुक्यातील अल्पभूधारक शेतकरी विशाल हा पेरू आणि आंब्याची बाग करून लाखोंचा नफा कमावत आहे. २६ वर्षीय विशाल ७ सदस्यांच्या कुटुंबात राहतो आणि १.२५ एकर जमिनीवर पेरू आणि आंब्याची बाग करतो. कृषी 24 च्या या लेखात प्रगतशील शेतकरी विशालबद्दल जाणून घेऊया.
वार्षिक उत्पन्न 3 लाख रुपये…
शेतकरी विशालने सांगितले की, आर्ट ऑफ लिव्हिंगने त्याला 600 पेरूची झाडे आणि 50 आंब्याची झाडे दिली आणि नैसर्गिक निविष्ठा बनवायला शिकवले. ते 1.25 एकरमध्ये पेरूचे बागकाम करतात, त्यातून त्यांना वर्षाला सुमारे 3 लाख रुपयांचा नफा मिळतो. चांगले उत्पादन येण्यास वेळ लागेल असे वाटल्याने सुरुवातीला फारशी उत्सुकता नव्हती, असे ते म्हणाले. पण जेव्हा त्यांनी आंबा आणि पेरूची झाडे लावण्याचे पाऊल उचलले तेव्हा त्यांच्या लक्षात आले की हा त्यांचा सर्वोत्तम निर्णय होता.
फुलांचा चांगला व्यवसाय
शेतकऱ्याने सांगितले की, हवामानातील अनिश्चितता आणि प्रदीर्घ दुष्काळामुळे त्यांच्या भागातील शेतकरी केवळ हंगामी पिके घेतात. याशिवाय ज्या शेतकऱ्यांकडे पाण्याची सोय आहे, ते आपल्या शेतात ऊस पिकवतात. उसाला मागणी जास्त असून पाण्याच्या अयोग्य वापरामुळे इतर शेतकऱ्यांचे नुकसान होते. विशाल फुलांचा भरभराटीचा व्यवसाय चालवतो. तो म्हणाला, ‘माझा फुलांचा व्यवसाय वर्षभर चालतो, पण इथे माझ्या गावात शेतकरी फक्त हंगामी पिके घेतात आणि बाकीच्या काळात फारसे काम नसते.
विशालच्या वडिलांनी दिली माहिती
विशालचे वडील बालाजी माले म्हणाले,“आमच्या शेतात पेरू आणि आंब्याची झाडे लावली आहेत, ती जवळपास २ वर्षांपासून आहे. त्याआधी आमच्या आजोबांच्या काळापासून आम्ही फक्त फुलांचीच शेती करत आलो आहोत. ते म्हणाले, या झाडांना अनपेक्षितपणे जास्त देखभाल करण्याची आवश्यकता नसते. आणि खूप कमी गुंतवणूक आवश्यक आहे, त्यामुळे माझ्यासारखा कोणताही शेतकरी ते सहजपणे वाढवू शकतो आणि त्यातून चांगले उत्पन्न मिळवू शकतो. हा संदेश देताना ते म्हणाले की, प्रत्येक शेतकऱ्याने नवीन काम करण्यावर भर द्यावा.
आर्ट ऑफ लिव्हिंगचा लाखो शेतकऱ्यांना फायदा झाला
लातूरमधील औसा तालुका गेल्या तीन दशकांपासून भीषण दुष्काळाच्या खाईत आहे. इथे ज्या घरांमध्ये पाईप जास्त आहेत त्यांनाच टँकरने जास्त पाणी मिळते. येथील स्थानिकांना सतत टँकरची प्रतीक्षा असते. जलसंकटामुळे लातूरमधील शेतकऱ्यांना हंगामी पिके व मोनो पिकांची लागवड करावी लागत आहे. ज्ञानाच्या अभावामुळे आणिजोखीम टाळण्यामुळे, येथील शेतकऱ्यांनी नैसर्गिक शेती आणि कृषी-वनीकरण यांसारख्या आरोग्यदायी, सर्वांगीण आणि उच्च उत्पन्न देणाऱ्या पद्धतींचा अवलंब करणे टाळले आहे, ज्यामुळे हवामान अनुकूल आहे. पण आता लातूर मधील शेतकरी त्यांच्या शेतीमध्ये त्यांचा समावेश करून फायदा पाहत आहेत, कारण ते आता त्याच जमिनीच्या क्षेत्रात दहापट नफा कमावत आहेत, आर्ट ऑफ लिव्हिंगने लाखो शेतकऱ्यांना फायदेशीर नैसर्गिक शेतीचे प्रशिक्षण देण्याच्या मोठ्या जनजागृती योजनेमुळे करण्यासाठी मॉडेलद्वारे प्रशिक्षण दिले जाते.
शेतकरी विशालने सांगितले की आर्ट ऑफ लिव्हिंगच्या नैसर्गिक शेती प्रशिक्षकांनी त्यांना घरी निविष्ठ कसे बनवायचे हे शिकवले आहे. यामध्ये पेरू कसा वाढवायचा, त्याची देखभाल कशी करायची, त्याची पाण्याची गरज आणि पेरू किती फायदेशीर आणि परिणामकारक ठरू शकतो, याची माहिती देण्यात आली आहे. याशिवाय, प्रशिक्षकांनी त्यांना यशस्वी कामाचे मॉडेल दाखवले आणि विविध नैसर्गिक उत्पादन सामग्री वापरून सूक्ष्मजीवांचे प्रमाण, कार्बन, नायट्रोजन आणि फॉस्फरस वाढविण्याचे तंत्रही शिकवले. प्रशिक्षण घेतल्यानंतर आपल्या जमिनीचा वापर करून 2 ते 3 लाख रुपयांचे अतिरिक्त उत्पन्न मिळवता येते, असे शेतकरी विशालने सांगितले. त्यांचे कुटुंब पारंपारिकपणे वर्षानुवर्षे केवळ फुलांचीच शेती करत आहे, त्यामुळे या प्रशिक्षणामुळे त्यांना फायदेशीरपणे विविधतेची प्रेरणा मिळाली. मातीला अनेक पौष्टिक गरजा असतात आणि विविध पिके या गरजा पूर्ण करण्यास मदत करतात याची त्यांना जाणीव करून देण्यात आली.
शेतकऱ्यांना दिला संदेश
शेतकरी विशाल म्हणाले, ‘मी सर्व शेतकऱ्यांना विनंती करतो की त्यांनी एकल पिकावरील अवलंबित्व सोडावे. विशेषतः औसा येथे शेतकरी केवळ पावसाळी पिके घेतात. कृषी वनीकरण आपल्याला अवलंबित्व सोडण्यास आणि शेतकऱ्यांना अधिक स्वावलंबी बनविण्यास सक्षम करेल. 3 लाख रुपयांच्या या अतिरिक्त कमाईने माझी जीवनशैली बदलली आहे आणि आता मी माझ्या कुटुंबासाठी चांगला विचार करू शकतो.
शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात १२० टक्क्यांहून अधिक वाढ
आर्ट ऑफ लिव्हिंगच्या जलतारा प्रकल्पांतर्गत, केवळ 2 वर्षात 115 गावांमध्ये 45,500 जलतारा पुनर्भरण संरचना बांधण्यात आल्या आहेत, ज्याचा लाखो लोकांना फायदा झाला आहे आणि पाण्याची पातळी सरासरी 14 फुटांनी सुधारली आहे. शेतकऱ्यांचे उत्पन्न सरासरी 120% पेक्षा जास्त वाढले आहे आणि पीक उत्पादनात 42% पेक्षा जास्त सुधारणा झाली आहे. महाराष्ट्र सरकारसोबत नुकत्याच झालेल्या सामंजस्य करारांतर्गत आर्ट ऑफ लिव्हिंग महाराष्ट्रातील 1.3 दशलक्ष हेक्टरपेक्षा जास्त जमिनीवरील हजारो शेतकऱ्यांना नैसर्गिक शेतीचे प्रशिक्षणही देत आहे.
